Der Untergang

Titel	Recensies
Der Untergang	Productie         2004 Categorie         Historisch Document Regisseur         Oliver Hirschbiegel Met                 Bruno Ganz, Alexandra Maria Lara, Corinna Harfouch
	In Duitsland heeft deze film veel stof doen opwaaien. Dat begrijp ik wel: voor het eerst durfde een duitse producent het aan om met duitse acteurs en een duitse regisseur een realistisch beeld neer te zetten van de ondergang van het Derde Rijk in het algemeen en de persoon Adolf Hitler in het bijzonder. Het heeft dus ruim 59 jaar geduurd voordat de duitsers in staat waren dit gedeelte van hun geschiedenis in beeld te brengen zonder – uit schaamte - te vervallen in een karikatuur. De film is gebaseerd op historische feiten, met name het boek ‘Hitler’s laatste dagen’ van Joachim Fest en de memoires van Traudl Junge, die in 1942 Hitler’s privé-secretaresse werd en dat bleef tot de allerlaatste minuut. Zij schreef “Bis zum letzten Stunde” en er verscheen een documentaire waarin zij zelf 90 minuten lang vertelt hoe het was om tot Hitler’s vertrouwelingen te behoren (“Blind Spot: Hitler’s Secretary”). “Der Untergang” vertelt het verhaal vanaf 20 april tot en met 7 mei 1945, de dag waarop Nazi-Duitsland capituleerde. (Op 9 mei 1945 deden ze dat opnieuw, omdat er op 7 mei geen Russen bij aanwezig waren geweest). Hitler is verschanst in zijn bunker en heeft zijn kopstukken om zich heen verzameld. Terwijl boven hun hoofd de oorlog voortraast en het Rode Leger steeds dichter nadert, plant Hitler nog aanvallen en tangbewegingen om de overwinning zeker te stellen. In een heel klein kamertje buigt hij zich met zijn generaals over landkaarten en zet volkomen krankzinnige strategieën uit, met legers die al lang veslagen zijn reserves die niet bestaan. De generaals kijken elkaar zwetend aan, maar niemand durft te zeggen dat Der Führer aperte onzin uitslaat, uit angst voor represailles. (Een ongemakkelijke vergelijking met de huidige regering Bush dringt zich op…) Dit toont wel aan dat iedereen in die bunker schuld had aan wat er buiten gebeurde, en niet alleen Hitler zelf. Wie zwijgt, stemt toe, immers? Acteur Bruno Ganz zet Hitler neer als een man van vlees en bloed, niet als de gestoorde, megalomane gek die we kennen uit talloze andere filmproducties. Zijn acteerprestatie vind ik huiveringwekkend goed. De fysieke gelijkenis met Hitler is te danken aan de kenmerkende lok over het voorhoofd en het rare afgekapte snorretje, maar veel echter – en enger - is het mentale beeld. De onverwachte woede-uitvallen naar zijn generaals, de sympathie voor zijn secretaresse, het diep gewortelde wantrouwen naar alles en iedereen die het niet geheel en al met hem eens is… het wordt allemaal razend knap gespeeld. Hitler wordt geportretteerd als mens (hoewel niet per sé menselijk) en niet als monster. Ganz zou er een Oscar voor moeten krijgen, al weet ik zeker dat dat niet gaat gebeuren. Overigens is de rest van de cast meer dan uitstekend gekozen: het duurt ruim een uur voordat Joseph Goebbels bij naam wordt genoemd, maar vanaf het allereerste moment weet je precies wie hij is. Evenzo voor Heinrich Himmler en Herman Goering. Alexandra Maria Lara geeft perfect gestalte aan de naïeve Traudl Junge, die het allemaal van nabij meemaakt, maar niet in staat is de zaken te zien voor wat ze zijn. Corinna Harfouch speelt meesterlijk de rol van Magda Goebbels, een vrouw die te kampen heeft met heftige innerlijke emoties, maar die niet op een normale manier naar buiten kan brengen. Haar gezicht is een staalkaart van wanhoop, afgrijzen, trots en opperste verwarring. De film schroomt ook niet om de oorlog die in de stad Berlijn woedt in al zijn hevigheid in beeld te brengen. Het verval, de kindsoldaten, de ziektes, de totale vernietiging en de niet aflatende beschietingen worden zonder mededogen getoond, net als de wanhoop en de waanzin in de bunker. Het meest aangrijpende moment komt als Magda Goebbels haar zes kinderen, die ook in de bunker aanwezig zijn, een drankje geeft om te gaan slapen, en later terugkeert om ze persoonlijk, stuk voor stuk, een cyaankali-capsule in de mond te duwen. Als dat niet het morele failliet van het nationaal socialisme aantoont, dan weet ik het niet meer. Europese films hebben de reputatie de minder getalenteerde broertjes te zijn van de gelikte Hollywood-producties wat betreft decors en effecten. Toch moet Hollywood gaan oppassen: Peter Jackson toonde al aan dat in Nieuw Zeeland op uitstekende wijze een grote productie kan worden gedraaid, en ook Der Untergang doet in niets onder voor wat er doorgaans uit Amerika komt. Sterker nog: een zo eerlijke film kan in Hollywood nooit worden gemaakt. Een film als deze loopt het gevaar sympathie op te wekken voor zijn hoofdpersoon, maar de regisseur omzeilt dat door aan het einde nog even in herinnering te roepen wat er onder Hitler’s verantwoordelijkheid is gebeurd: meer dan 50 miljoen doden in de oorlog, en 6 miljoen Joden omgebracht in duitse concentratiekampen. Voor het geval we dat zouden hebben kunnen vergeten. Uiterst indringende film die een fascinerende en belangwekkende episode van de moderne geschiedenis met beklemmende precisie in beeld brengt. Als deze film de duitse inzending voor de Oscars is, is dat wel zielig voor de rest. Die maken dan namelijk geen schijn van kans. [RJ]
	'Apocalypse Now', 'Saving Privat Ryan', 'Full Metal Jacket' zijn allemaal uitstekende oorlogsfilms met een hoog 'anti-oorlog' gehalte. Ze kunnen echter niet in de schaduw staan van 'Der Untergang', waarin indringende wijze de waanzin van de oorlog wordt getoond. Hitler was niet de enige. De groep mensen om hem heen waren 'op z'n best' meelopers en sommigen nog fanatieker dan Hitler zelf. Die machtige kliek hield zichzelf een beeld voor ogen van almacht en had een absoluut geloof in eigen overtuiging, blind voor de wekelijkheid. De spil is natuurlijk Hitler die in z'n werkelijke gedaante wordt getoond:  Adolf Hitler was geen buitenaards monster, maar een mens. De waanzin van de oorlog is hiermee de waan van mensen geworden. [BB]